Voltaire Ve Candide
Selahaddin Küçük
ALTMIŞ BEŞ yaşındayken yazdığı, Candide adlı küçük bir romanın bugün okunabilecek, insan aklının üstün bir ürünü olarak kalabilecek biricik kitabı olduğunu ona söyleselerdi, Zaire ile Henriade yazarı büyük bir şaşkınlığa düşerdi.
Caudide’i, Leibniz’in iyimserliğinin gülünçlüğünü göstermek için yazmıştı. İyimserler, «Bu güzel dünyada her şey, daha iyi olmak içindir.» diyorlardı. Voltaire insanların yaşantısını gözlemiş, yaşamış, savaşmış, acı çekmişti. Kesinlikle karşı koyuyordu. Bu odun insanlar, savaşlar, darağaçları, hastalıklar dünyası, var olabilecek dünyaların en güzeli en iyisi değildi. Kimi tarihçiler (Özellikle Michelet), Candide’in iyimserliğini bazı özel olaylara yorarlar: Korkunç Lizbon depremi (Voltaire bunun için bir şiir yazmıştı), Yedi Yıl Savaşları ve kurbanları, Mme Denis’in açgözlülüğü gibi... Bu küçük ne deriler yararsız görünüyor. Voltaire dünyanın kusursuzluğunu kabullenmiyordu.
Konu basitti. Candide, orduları, engizisyonu, Paraguay Cizvitlerini, katilleri, hırsızları, soyluları, Fransa’yı, İngiltere’yi, koca Türk’ü tanımaya uğraşıyordu. Her yerde insanın kötü bir hayvan olduğunu görüyordu.. İyimserlik felsefesini Pangloss’un, kötümserliğin ise (acının kıvrımları ya da can sıkıntısının uyuşukluğu içinde yaşamak için yaratıldığını söylediği) Martinin kişiliğinde belirtir. Yazar, ne Martinin kötümserliğinden, ne de Pangloss’un iyimserliğinden yanaydı. Kitap şu sözlerle bitiyordu: «Bahçemizi işlemek gerek. Bu dünya çılgın ve amansızdır; yer depremlerle titrer, gökyüzü yıldırımlarla çalkanır; krallar dövüşür, kiliseler didişir. Çabalarımızı sınırlandıralım, küçük görevimizi elimizden geldiğince en iyi biçimde yapmaya çalışalım.»
Özünde, burjuvaca bilimsel bir sonuçtu bu. Hareket
gerek. Her şey iyi değildir; ama iyileştirilebilir, insan, «evrenin
amansızlığını değiştiremez. Ne var ki, bir süre için uzak görürlülükle bazı
bölgeleri koruyabilir.» Voltaire, Pangloss’un iyimserliğine, Martin’in
kötümserliğine ve ‘Leibniz iyimserliği’ne, Hıristiyan teolojisinin karşısına
Newton’un bilimini diker. Doğanın sınırladığı, bize ancak birkaç ilişki
veren, ama, bu ilişkilerle olaylara yaklaşabilen bilimdir bu. Voltaire’in,
çağında romantik XIX. yüzyıl adamı romantik bir Rousseau bulunduğu sırada,
kendisinin büyük bir klasik ve bir XVV. yüzyıl adamı olarak kaldığı,
Candide’de olduğu kadar hiç bir eserinde görülmez. Candide’i, Childe Harold
yapmak çok kolaydı. Candide Voltaire’in kişiliğinin bir ay
nası gibidir. Voltaire evreni, Mile Cunegonde'u ondan çekip almakla suçlar.
Kaderle arasında bir çekişme sayar bunu. Bu nedenle Candide romantik bir
kahraman sayılır. Ama o, Molier’in kahramanları kadar evrenseldir. Bu yüzden
bütün romantikler, Michelet bile Voltaire’e karşıdır. Çünkü, anti romantik
olan Byron’a kişiliğini veren yapıtlardan biri Candide’dir. Ve yine dünyayı
olduğu gibi kabul eden, alaycı ve umursamaz kişiler Voltaire’cidir.
«Her yıl Candide’i bir kez daha okuyan M. Charles Mauras, kitabı kapadığı zaman: ‘Yol açıktır,’ diye düşünür. Bununla, Voltaire’in dünyadaki hayal kırılmalarının çoğunu silip süpürdüğünü, algıyla gerçeklik arasındaki bulutları dağıttığını» anlatmak ister.
Alain, Candide’deki anlatımın, bin bir gece masallarını hatırlattığını haklı olarak söyler. «Sonuçları bu kadar açıklıkla ortaya koyan bir Fransız klasiğinde, Doğunun kaderciliği ve varsayımlarıyla karşı karşıya gelmesi elbette ortaya bir tutarsızlık çıkaracaktı. Öyle de oldu. Ne var ki, Candide’de gerçekle şiir yan yanadır. Bu evrenin çılgınlık ve kargaşasının aynı zamanda bir tek vezin içinde anlatıldığını ve yönetildiğini göstermek için yapılmıştır. Candide’de bu iki nitelik vardır. Eserin her sayfasında olayların hızlı akışı, Martin’in kötümserliğinin uygun aralıklarla yeniden belirmesi, yaşlı kadının hikayeleri, Candide’in anlattıkları, ancak güçlü şiirin verebileceği bir rahatlığı getirir.» «Voltaire’in bütün eserlerinde, romanlarında açık bir anlatım vardır.»
Voltaire’de Gallan’ın ve Swift’in büyük etkisi görülmektedir. O, en anlamsız hikayeleri rahatça yazmayı çok okuduğu Swift’den öğrenmişti. Candide utun Fransız klasikleri içinde İngilizlere en yakın olanıdır Swift’ın yırtıcı biraz da yan tutan alaycılığı, Voltaire de daha yumuşamıştır. Voltaire’in bütün eserlerinde mutluluk vardır. Candide, Voltaire’in en büyük mutluluğudur.